Sunday 29 March 2009

Nyabung Mauk

Manuk Sabung

Nyadi nyabong manok tu endang siti ari uti asal bansa iban. Laban iya main asal, nya alai semua anembiak ke ada tulin Iban, kenyau sida agi mit endang diajar ngelala bulu manok lelaki tauka manok indu. Nyadi keterubah iya orang bebuti belaban nyabong manok nya Raja Machan ngelaban Ambong Mungan. Nyadi Ambong Mungan tu alah sabong laban Raja Macham. Malu alah nyabong, nya alai Ambong Mungan belelang ngiga manok sabong ngagai sida Keling di Panggau Libau. Bulu manok ke deka digiga iya nya tuntong lang ngindang terbai, biring belangking pipit kechuai. Datai iya di Panggau Libau, dia Keling madah ka diri nadai ngidup ka manok ngemanah nya bulu. Iya lalu ngasoh Ambong Mungan ngiga ngagai rumah sida Sengalang Burong, laban sida din suah didinga bisi nupi manok manah bulu.

Ninga ajar Keling, Ambong Mungan lalu mupok ngagai rumah sida Sengalang Burong. Datai iya ba Aki Lang, iya lalu nusoi penemuai diri ngagai sida iya. Aki Lang lalu madah ka diri nadai nupi manok ngemanah nya bulu. Iya lalu ngajar Ambong Mungan ngiga manok ngagai Petara ka langit.

Udah tembu berandau enggau Sengalang Burong, Ambong Mungan pan lalu mupok. Nyau ka lama iya udah bejalai, iya pan datai ba Lembang Palang Subang, Nyeliah ka karang miga segala, datai di tuchong bukit sigi besenggal tinggi, nyagu ka lengi moa benda, endor rumah Raja Petara. Datai iya di rumah, iya lalu nusoi penemuai diri ke ngiga manok bulu tuntong lang ngindang terbai, biring belangking pipit kechuai.

Raja Petara madah ka diri bisi nupi manok bulu nya. Tang leboh nya manok nya udah bejalai jauh ngair ka langit. Udah iya ninga penemuai Ambong Mungan, Raja Petara lalu ngambi umpan kena iya ngumbai manok nya pulai kia. Enda bangat lama udah iya ngumbai, manok nya pan datai beteratak inggar bendar. Bulu manok nya ngenjing perenching peda Ambong Mungan. Udah manok nya ditangkap, Petara madah ka manok nya enda tau alah disabong. Ninga jako Petara munyi nya, Ambong Mungan gaga bendar ati, laban manok ke diambi iya nya enda tau alah disabong.

Udah nya Ambong Mungan mulai ka diri. Datai iya di rumah, iya ninga Kendawa pen udah ga nyau ngiga manok sabong ka menoa sebayan, nepat Ensing Jara. Nyadi bulu manok giga Kendawa nya biring gerunggang. Ambong Mungan lalu nyabong baru ngelaban Raja Machan. Raja Machan pan alah nyabong ngelaban iya, laban manok ke disabong iya nya endang enda tau alah, ko Petara.

Nyadi Ensing Jara ke ditepat ka Kendawa ngiga manok di Sebayan nya Antu Anda Penyabong ke ngemata ka samengat manok ke mati disabong kitai di menua tu.

Bulu Manok Iban disebut dalam leka main:

Manok ijau Lelayang

Punggong iya sematong ninjau,

Bedada banda imbok tokuau,

Bau iya chiru biring tasau,

Belakang iya lang chelum mansau,

Iko iya merundu kelabu papau,

Bulu sua iya ngambi sua ijau Lelayang.

Manok Kapiat

Punggong iya sematong tuntong kulat,

Dada iya banda burik lelekap,

Bau iya chiru asu rapat,

Belakang iya lang chelum bekilat,

Iko iya merundu ijau burong bidat,

Sua iya ngambi anak belalat Umbang.

Manok tawai

Punggong iya sematong tuntong engkerawai,

Dada iya banda pipit kechuai,

Bau iya chiru ijau enseluai,

Belakang iya lang chelum meratai,

Iko iya merundu jelayan tuai,

Sua iya ngambi anak engkerawai bintang.

Manok biring

Punggong iya sematong tuntong engkerunding,

Dada iya nyala banda ensing,

Bau iya chiru tasau biring,

Belakang iya lang chelum begenyeling,

Iko iya merundu jelayan menaning,

Sua iya ngambi anak menaning banjang.

Manok Jelayan

Punggong iya sematong tuntong burong danan,

Dada iya banda bejalak ikan,

Bau iya chiru biring sengayan,

Belakang iya lang chelum redam,

Iko iya merundu engkarong ridan,

Sua iya ngambi anak sempidan arang.

Manok Burik Belatok

Punggong iya sematong bangkut serantuku,

Pala patong iya besemada balu,

Dada iya banda pipit antu,

Bau iya chiru ensing batu,

Belakang iya lang chelum ngelepu,

Iko iya merundu kelabu empitu,

Sua iya bisi besemut panggang.

BULU MANOK MANAH:

Maioh raup tauka nadai maioh bulu bukai munoh iya enti betul maia nyabong, tuah manah, burong manah enggau mimpi manah. Ngena sabong kemaiatu, manok sabong enda tau enda chukup intu ari segi pemakai, pengerai enggau latih:

1) Tuntong Belaja - Nadai utai munoh semina maia tengah hari nampun, iya deka alah laban Engkechong Kampong.

2) Bangkas Tasik - Semina alah laban Engkechong, Tasau Biring & Enterekup. Bulu manok bukai nadai munoh iya.

3) Kelabu Antu - nadai munoh.

4) Burik Kuang Kapong - nadai munoh.

5) Tuntong Punggok - nadai munoh.

6) Labang Duku Adong - nadai munoh.

7) Ijau Keliu Batu tauka Kelabu Keliu Batu - nadai munoh.

8)Biring Engkeranau Ai disabong ba jam 11.00 pagi, 12.00 tengah hari enggau 1.00 ngalih hari nadai utai nganu.

TUAH MANOK IBAN:

Nyadi ba pasal tuah manok tu, ukai penulis tu lebih-lebih dulu pansut jako ari Petara. Samoa utai idup bisi Petara nyaga sida lalu enda tau sapeneka ati kitai ngayah tauka merinsa ka utai idup. Nya kabuah kitai iban menya bejimat bendar ba ulah enggau jako diri empu enggai ka salah pengawa dikerja tauka salah jako dipansut. Enti Petara meda ulah kitai enda manah tauka ninga jako kitai nya jelar-jelar, kitai tau nadai berkat diberi iya. Tang enti kitai ngerja pengawa enggau penyiru ati, enggau pengelikun diri, ngena akal, ngena penemu, kitai tau bulih berkat, bulih mudah, bulih gerah, tau bidik lansik ari orang bukai.

Bakanya mega dalam pengawa nyabong manok. Ba pengarap lama kitai Iban, endang bisi Petara Anda Penyabong ke nguasa nengkira pengawa besabong ka manok ke benama Ensing Jara. Nya kabuah kitai Iban tekun bendar begiga, milih serta ngintu manok ka deka di sabong kitai. Ko sema jako kitai kelia, kitai Iban ngintu manok lebih agi ari kitai ka ngintu anak diri empu. Manok sabong kitai endang chukup di intu, di beri makai, di kayam enggau di beri mandi. Endor manok sabong kitai diau tauka tindok pan ba tempuan rumah, sigi semak pendiau enggau kitai sahari-hari.

Nyadi penemu ditulis ditu endang ulih ari randau enggau cherita orang ke tuai ti suah dudok begempuru bakenang ka pasal sabong. Samoa utai ti di tulis ditu mega semina tau ka lalau aja, ukai iya penemu ti nyemetak dikena kitai ngerja pengawa besabong ka manok. Samoa penemu endang neladan enggi orang ke dulu agi ari kitai. Taja pia pemacha anang saru, meda bisi lalau endor bapegai, anang tak lalu mutus arap ka lalau nya. Kadang-kadang lalau ka endor kitai bapegai nya kayu lama, udah burok lalu tau naban ka kitai laboh.

Pemacha mesti deka ingat mega, pengawa besabong ka manok tu bentaroh ka nyawa manok nya empu laban enti manok sabong kitai alah, manok kitai nya mati. Baka bala bujang berani ka nyadi manok sabong leboh orang ka agi mindah bekayau ka munsoh kelia. Nasib siko-siko manok sabong nya bepangai ba Petara magang. Nya kabuah mesti deka siru ngintu ngadu ka diri. Amat ga manok kitai nya terus bulu, manah tisik, enti Petara meri kitai mimpi jai tauka meri burong enda manah, kitai anang majak ka niat kitai. Enti mimpi tauka burong kitai kering, nya baru kitai tau berani ngangkat ka manok sabong kitai tauka nangkup manok sabong orang. Nya alai bala penyabong enda tau enda chukup bejimat enti deka mujur dalam sabong.

a) Manok Burik:

Ba tunjok kaki – beranyam tisik ba pun tunjok ti ari luar. Ujong tunjok luar nya bisi nyelit ba tisik ti kedua. Ujong tunjok rata magang.

Ba pala patong – Tisik mutus tinggi ba pala patong bisi tiga berintai nya ka tanda landik mintih. Manok bukai pan tau mai tisik tu. Enti putus siti, siko ga dengah, enti putus dua, dua ga dengah, enti putus tiga, nyampau nya ga dengah iya. Enti putus maioh ari nya nyau nyabong bulu - pemidik diri.

Enti bisi tisik beranyam samoa ba pun tunjok luar, nambah ka tisik nyelit ba ujong tunjok luar, serta bisi ga tisik mutus tinggi tiga berintai ba pala patong, nya ka tanda iya tau disabong pasang naka iya pemesai – reti nya, betunggang lupong.

Patok iya beturis chelum, Kaki iya beturus mirah, kukut iya chelum. Samoa manok bulu burik, nama kaki iya burak nadai champor, samina beturus mirah, sigi manah. Tang Burik Ensulit nya bulu ka bempu tuah tu. Burik bukai nya lumur dua iya.

Beragum chelum, bejugu chelum lalu nyeriat, tugang burak tauka mirah tauka chelum. Burik mirah betugang burak, burik burak betugang mirah tauka chelum – tuah lumur satu sama apek tiga.

Samoa bulu manok ti bisi mai tisik ngilum (tinchin) muak ari kaki taji, nya enda berapa manah – laun nikam kenu ko orang tuai. Iya ti tinchin ba timbal kaki taji nya ga manah, kaki jampat sangkai.

Manok Burik ka betisik beranyam ba tunjok belakang – dikumbai “Tisik Peletai”, Enda alah naka sakali nyabong.

Manok Burik mali ngena tauka mai tisik tunsang ari belakang kaki. Manok bukai pan enda mega manah ngundan tisik tunsang. Tang manok Burik tu bangat pun pemali. Itong berapa iti tisik nya tunsang, nyampau nya ga manok kitai alah, enti nyabong baru udah alah manok Burik tu. Tang enti manok Burik tu menang, kitai pan tau terangkat menang sabong udah nya. Tisik bakatu dikumbai “Chelaka Tisik”. Nya kabuah orang ti nadai nasib nyabong, ngintai mimpi enggau burong ke manah enti sida deka nyabong manok Burik betisik tunsang, ngicha ka ngangkat ka nasib diri.

Pia mega, enti manok Burik bisi nipak tisik ba ujong tunjok anak ari luar, ari pun kukut ngagai tiga iti tisik ti tau diguna ari atas nya, manok Burik tu tau disabong dikena muai sial kitai ti udah suah alah nyabong. (Peda cherita ba cherita – Chelaka Tisik).

Manok Burik, enti ditanggong kitai, kaki iya lalu ngengam – nya tau menang.

b) Tasau:

Pala manok tasau tu luchu – dikumbai pala pakai lembang. Bunyi nyawa iya bengih. Tisik iya nipak ari dalam ba tunjok tengah senentang leku ti kedua ari ujong tunjok. Tisik bukai tau ga masok tambah ka tuah iya.

c) Manok Ketupong (nadai Iko):

Tuboh enggau pala iya bediri chekok-chekok. Tisik iya nyelit tiga berintai ba sanentang tada. Tisik bisi nipak tiga iti ari dalam ba tunjok tengah.

d) Biring Sengayan:

Tisik nipak ari luar ba tunjok anak kedua-dua piak nya manah. Enti semina nipak ba kaki sepiak aja, nya pulai ka chelaka. Manok bukai pan, enti bisi tisik bakanya kedua-dua piak sama manah.

Enti bisi tisik nyimpan ari baroh patong, iko iya ketupong tunda, kaki iya kuning – nya manah.

Enti bisi tisik beranyam ba pun tunjok enggau ba ujong tunjok, nya manah – lengkas nikam, lengkas maut. Enti ba tengah tunjok, iya deka bepupoh.

Samoa bulu manok ti ngembuan iko rapit, ngepit, belembang nya manah. Semina bulu manok kelabu enggai ka iko lebat, iko rembun.

e) Kelabu Kuchey:

Tada iya meutak-utak, dua puchong minyak, iko nangkup, iko burok tauka enda lebat.

Tuah bulu manok bangkas pan sama sabaka enggau kelabu.

f) Engkechong:

Kaki iya sama tinchin ba kedua piak, iko iya nangkup, ungga iya rapit. Samoa kukut iya burak samina kukut tengah iya chelum. Beragum burak, nya ti manah bendar – dikumbai “Raja Sengkubong”.

Bulu manok Engkechong, enti bisi ngundan tisik renggang baroh tada, baka ti marit, sakali nyabong tentu menang. Udah nya beri ngagai pangan tauka besilih orang bempu tauka disabong orang bukai, nya baru iya tau menang kedua kali. Tang enti disabong orang ke asal bembu manok nya, iya deka alah ti kedua kali iya nyabong manok nya. Orang ka kedua bempu manok nya, enti iya udah menang nyabong manok nya, iya mega enda tau enda meri manok nya ngagai orang bukai awak ka disabong baru, nya baru iya tau menang baru.

g) Engkarong:

Samoa tisik kaki iya nyilup. Kaki iya kuning tauka chelum. Ungga iya rapit. Enti kaki iya burak serta ngundan tisik besai, nya enda berapa. Enti bisi iko nangkup, tau dichabut apin disabong.

h) Bejalak:

Dada iya bekilong, belakang bungkok, Tunjok kaki iya kuku, iko degi-degi. Tisik iya ngilum, bisi tisik kelumpi senentang tada. Manah agi iya beragum ari iya ti bejugu.

Manok Bejalak beragum chelum, bejugu nyeriat, langgai iya bekengkang baka ti burik, nya Raja Manok. Enti manok bukai ditanchang semak iya, sida iya tau alah diri, ngeri enggai ngelaban iya, kapuas ti bepandang enggau iya.

i) Banda Imbok:

Bulu burit iya tumboh ka tali burit ari burit bedinjir ngagai belah antara iko langgai dua iya.

Tada chelum, kaki kuning.

j) Adong Ikan:

Iko iya degi-degi, bejugu serta beragum. Enti bejugu – kurang pemanah ari iya samina beragum. Bisi iko nambah tumboh ba entara langgai. Iko numpang baka nya manah ari iya ti nangkup.

k) Enseriban:

Tisik belah ba sanentang tada. Deka mega ninchin. Besapak tada, tada ngelentik ka atas tauka ngelakait. Bejugu enggau beragum sama manah.

l) Engkerasak:

Dua tisik nyilup sanentang tada, bebubu tali burit. Kaki iya semada balu. Manah beragum tang enda manah bejugu (alah disabong).

m) Tuntong:

Tisik nyembayau sanentang tada ari kaki kanan. Iko iya silai ka kanan (anang sakali silai ngagai sapiak kaki taji). Tisik iya nipak ka lima ari ujong tunjok tengah – dikumbai 5 stail.

n) Ijau Kunchit:

Bebiah tisik betis. Nyilup turun tiga ari tada ka baruh. Ayan kuman, nampak mirah.

o) Enterekup:

Pala iya luchu. Tada iya bauh ari kanan. Tada ari kaki taji pandak agi tauka “balu” tada. Gamal iya lingar tak gilik-gilik. Manah beragum.

p) Jelayan Papit:

Tada ngelakait ka atas. Jelayan Enseriban sama baka Jelayan Papit. Sayap ti bisi bernais mirah nya ti manah.

q) Labang:

Tisik nyilup tusun tiga ba sanentang tada. Patok iya besurik chelum. Iko langgai iya chelum salambar aja – tuah lumur satu sama apek tiga. Enti dua chelum – kurang pemanah. Batu lapak (tisik besai) sanentang tada. Bulu mit tumboh dalam ujong sayap ti ngebong tauka enti bisi bulu sayap besai ari atas lebih panjai ari iya ti patut – dikumbai Raja Sapati. Kapu (ba gambir baroh pending) iya lanjut. Beragun sereta bejugu, tang iya ti beragum manah agi ari iya ti bejugu. Kaki kuning, patok kuning. Maioh tinchin manah.

Manok labang, ketupong tauka bisi iko, enti bisi salambar-dua tauka samoa tulang bulu sayap iya chelum nya manah – Terabai Besi nama tuah nya. Manok tu deka suah menang nitih ka penyampau tulang bulu iya ka chelum, enda iboh meda tuah bukai tau ka ngintai mimpi.

r) Labang Belansi:

Beragum chelum lalu bejugu, lalu bisi salambar bulu chelum ba jugu iya. Iya ti salambar nya selalu beguyat. Iko iya mega bisi bulu chelum salambar – tuah lumur satu sama apek tiga.

s) Bejalak:

Beragum bejugu chelum, lalu ba iko iya nyau ka baka bulu burik – tuah lumur satu sama apek tiga.

t) Biring:

Beragum chelum, kaki kuning tauka chelum, iko langgai iya burak – tuah lumur dua aja sama mata sapuloh.

Beragum serta bejugu, dunggul baserak, iko iya betugang labang ngapus ka langgai – tu Raja Biring serta Raja manok ti beragum bejugu.

Samoa bulu manok Biring deka ngembuan tisik beranyam ba pun tunjok anak.

u) Labang Lebus:

Beragum sereta bejugu, dunggul beserak – tuah lumur satu sama apek tiga.

v) Kelabu:

Runggut iko, burok pun bulu – tuah lumur satu sama apek tiga. Enda milih iya beragum, bedunggul, luchu tauka bejugu – manah magang. Tau disebut “Kelabu Kechendai burok kain basah bujang juara.”

Tuah Bukai:

a) Enti bisi iko manok beserekang ujong, bejila mulai ka moa, dua iti nyelepak tengah pulai ka belakang – nama nya “Lamjellah” – manah, tau menani.

b) Tisik manok nyelit ba sanentang tada, enda milih bulu, nya manah tau menang.

c) Enti bisi tisik nyembayau ka dalam ba sanentang tada, nya manah, deka menang. Tang enti iya nyembayau ka luar, nya enda manah – dikumbai “Tisik Lilih” ngasoh alah.

d) Enti bisi tisik nyelit keluar tauka ka dalam ba tisik ka enam di tiap ari pun kuntut ba tunjok anak ari timbal kaki taji, nya enda manah – deka alah disabong. Tang ti iya ba kaki taji, nya manah, pulai ka kaki bisa iya, tau menang disabong.

e) Enti manok baru disabong kitai, lalu bakal ba dunggol, lalu iya pan menang, nya manah – ngayu ka tuah iya nambah. Enti disabong baru ila tau menang.

f) Enti manok bisi iko magar rapit, tutup langgai iya buntat, nya pan chukup manah. Nya ka tambah tuah tisik kaki, tuah dunggol iya lalu deka menang disabong.

g) Manok nyerungkong tindok nya manah. Deka menang disabong.

h) Enti bisi tatemu ka jugu manok ti mit, enda milih bulu, nya manah. Tang Burik ti bempu tuah nya ka bendar.

i) Enti bisi manok, ba tunjok anak iya besai terus ngagai tada iya, nya tanda manok nya tau dipasang besai lalu deka suah menang. Nya nyau bepanggai ba nasib orang ka bempu manok nya.

j) Enti lapis bulu sayap manok ari atas tak bisi panjai ari iya ti patut, nya dikumbai “Raja Sapati” – kebal asal manok. Nadai milih bulu, tang manok Labang ti bempu tuah nya. Enti naka sakali kena laban taji, tentu enda parai di midan. Nama enda patah pah, patah sayap, manok tu tau menang.

k) Enti bulu manok ikan, iko iya bisi nangkup, nya enda berapa manah, alah laban iko iya ti numpang.

l) Samoa manok, kaki iya burak tauka kuning, tada iya chelum tauka belah rutan, lalu kaki iya chelum, tada iya burak, nya sama manah, tau menang. Enda iboh meda tuah bukai enti manok nya bungas.